İyot

İyot (Yunanca "mor" anlamına gelen iodes 'ten), sembolü I, atom numarası 53 olan bir elementtir. Kimyasal olarak iyot halojenlerin en az reaktif olanı, astatin'den sonra en elektropozitif olanıdır. İyot başlıca tıpta, fotoğrafçılıkta ve boya imalatında kullanılır. Çoğu canlının eser miktarda iyota gereksinimi vardır.

Diğer halojenler (periyodik tablonun Grup VII üyeleri) gibi iyot da iki atomlu moleküller oluşturur, dolayısyla moleküler formülü I₂'dir.

İyodür, iyot elementinin -1 yüklü hâlidir ve alkali elementlerle tuzlar oluşturur (potasyum iyodür, sodyum iyodür gibi.)

Bulunduğu yerler

İyot çevrede başlıca deniz suyunda çözümüş iyodür olarak mevcuttur, ayrıca bazı topraklarda, minerallerde ve bazı deniz ürünlerinde de bulunur. Potasyum iodürün bakır(II) sülfat ile reaksiyonu ile son derece saf halde iyot elementi elde edilebilir. Bu elementi saflaştırmanın birkaç başka yöntemi daha vardır. Element deniz suyunda seyrek bulunmasına rağmen kelp ve bazı başka deniz bitkileri iyodu bünyelerinde biriktirme yeteneğine sahiptirler. Bu sayede iyot gıda zincirine girer, ayrıca ucuz yoldan da saflaştırılabilir, ve ayrıca balıkta da bulunur.

Kullanım alanları

İyot ilaç yapımında, tuzlarda, antiseptiklerde, gıda katkılarında, boyalarda, katalizörlerde ve fotoğrafçılıkta kullanılır. Ayrıca tentürdiyotta da iyot vardır. Eskiden apikal apseli dişlerin tedavisinde kullanılan iyot bu dişlerde renklenmeye yol açmaktadır.

İzotopları

İyotun 37 izotopu vardır, bunlardan bir tek ¹²⁷I kararlıdır.

¹²⁹I pek çok bakımdan ³⁶Cl'ya benzer. Çok az çözünür, az reaktiftir, ve nükleer reaksiyonlardan meydana gelir. Hidrolojik çalışmalarda ¹²⁹I yoğunluğu genelde ¹²⁹I'un toplam iyota (hemen hemen sırf ¹²⁷I) olarak ifade edilir. ³⁶Cl/Cl oranı gibi, doğadaki ¹²⁹I/I oranı da çok düşüktür, 10⁻¹⁴-10⁻¹⁰ arası.³⁶Cl'dan farklı olarak ¹²⁹I'un yarı ömrü daha uzundur (15,7 milyon yıl), canlılara alınma eğilimi yüksektir ve farkli kimyasal özelliklere sahip çeşitli ionik şekillerde mevcuttur (başlıca I^- ve IO₃^-). B yüzden ¹²⁹I kolaylıkla biyosfere girebilir.

Meteorlarda bulunan ¹²⁹Xe, supernovalarda üretilen ¹²⁹I'ın yıkımından kaynaklandığı, bunun da güneş sistemini oluşturan toz ve gazlarda yer aldığı gösterilmiştir. Güneş sistemimizin erken evrelerinde var olduğu gösterilmiş olan ¹²⁹I'nin yıkımı I-Xe radyometrik tarihleme yönteminde kullanılır. Bu yöntem güneş sisteminin ilk 50 milyon yılının tarihlenmesinde kullanılır.

İlginç özellikleri

Koyu gri-koyu mor bir katı olan iyot, ısıtıldığı zaman süblimleşme ile burnu tahriş edici, pembe-mor bir gaza dönüşür. Bu halojen diğer pek çok elementle bileşik oluşturabilir, ama grubundaki diğer elementlerden daha az etkindir ve metalik bazı özellikleri de vardır. İyot; kloroform, karbon tetraklorür ve karbon disülfürde kolaylıkla çözünüp mor çözeltiler oluşturur. Suda az çözünüp sarı bir çözelti oluşturur. Nişasta-iyot komplekslerinin koyu mavi rengi serbest elementten kaynaklanır. Ayrıca deniz suyundaki iyot bazı yollarla saflaştırılabilir.

Reaksiyonları

Hava ile reaksiyonu

İyot havadaki oksijen ve azot ile reaksiyon verecek kadar reaktif bir element değildir. Fakat ozon (O₃) ile reaksiyona girerek I₄O₉ bileşiğini oluşturur.

Su ile reaksiyonu

İyodun su ile reaksiyonu ile hipoiyodit OI^- oluşur. Reaksiyonun denge yönü ortamın pH’sına bağlıdır.

I₂ (s) + H₂O (s) OI^- + 2H⁺ + I^-

Halojenler ile reaksiyon

İyodun (I₂) oda sıcaklığında flor (F₂) ile reaksiyonu sonucunda iyot pentaflorür bileşiği oluşur. Aynı reaksiyon 250 °C de gerçekleştiği zaman iyot heptaflorür bileşiği oluşur. Reaksiyon -45 °C CFCl₃ çözücüsü içerisinde gerçekleştirilirse iyot triflorür bileşiği oluşur.

I₂ (k) + 5F₂ (g) → 2IF₅ (s) (renksiz)

I₂ (g) + 7F₂ (g) → 2IF₇ (g) (renksiz)

I₂ (k) + 3F₂ (g) → 2IF₃ (k) (sarı)

İyodun brom ile reaksiyonu sonucunda çok kararsız bir yapıya ve düşük erime noktasına sahip olan interhalojen IBr bileşiği oluşur:

I₂ (k) + Br₂ (s) → 2IBr (k)

İyodun -80 °C’de sıvı klorun fazlası ile olan reaksiyonu sonucunda iyot triklorür daha doğrusu I₂Cl₆ oluşur. İyot, su ve klor reaksiyonu sonucunda iyodat asidi oluşur:

I₂ (k) + 3Cl₂ (s) → I₂Cl₆ (k) (sarı)

I₂ (k) + 6H₂O (s) + 5Cl₂ (g) → 2HIO₃(k) + 10HCl (g)

Asit ile reaksiyonu

İyodun sıcak derişik nitrik asit ile reaksiyonu sonucunda iyodat asidi oluşur:

3I₂ (k) + 10HNO₃ (s) → 6HIO₃ (k) + 10NO (g) + 2H₂O (s)

Baz ile reaksiyonu

İyot sıcak alkali çözeltilerle reaksiyona girerek iyodat (IO^3-) oluşturur:)

3I₂ (g) + 6OH^- (aq) → IO^3- (aq) + 5I^- (aq) + 3H₂O